درباره ي تعداد دقيق شاگردان امام صادق نظرهای گونا گونی وجود دارد؛ برخی عدد آنهارا فراتر ازشمار چهارهزار وبرخی کمتر ويا مساوی با چهار هزاروکمتر ازآن  دانسته اند؛ به هر روی جمع زيادي درحضورش کسب علم کرده اند.

البته تذکر دو نکته هم قابل توجه است. اول انکه وقتی گفته میشود شاگردان امام چهار هزار نفر بوده اند باید این میزان را بر اساس قلت نفوس و کمی افراد آن برهه دید نه بر اساس جمعیت امروز. دوم اینکه امام در زمانی این چهار هزار نفر را بر گرد کرسی درس خویش جمع کرد که خبری از رسانه ها و ماهواره ها و رسانه های جمعی امروز نبود و طبعا شهرت علمی امام صادق سینه به سینه و به کندی به عام و خاص مردم رسیده بود. لذا اگر آن روز با توجه به جمعیت کم بشر و فقدان رسانه ها آن هم با محضورات سیاسی حاکم بر جامعه کسی چهار هزار تن را بر گرد حلقه ی درسی خود جمع میکرد شق القمری بود که مانند نداشت.

رهبران فرقه های چهارگانه ی اهل سنت مستقيم وغيرمستقيم درشمار شاگردان حضرت دانسته اند:

"مالك" پيشواي فرقة مالكي ميگفت: مدتي نزد جعفر بن محمد رفت و آمد ميكردم، او را همواره در يكي از سه حالت ديدم: يا نماز ميخواند يا روزه بود و يا قرآن تلاوت ميكرد، و هرگز او را نديدم كه بدون وضو حديث نقل كند. در علم و عبادت و پرهيزگاري، برتر از جعفر بن محمد، هيچ چشمي نديده و هيچ گوشي نشنيده و به قلب هيچ بشري خطور نكرده است.[1]

"ابوحنيفه"، پيشواي مشهور فرقة حنفي، ميگفت: من دانشمندتر از جعفر بن محمد نديده ام.[2]

وسعت دانشگاه امام صادق ـ عليه السّلام ـ: "حسن بن علي بن زياد و شاء" كه از شاگردان امام رضا(ع) و از محدثان بزرگ بوده (و طبعاً سالها پس از امام صادق(ع) زندگي ميكرده)، ميگفت: در مسجد كوفه نهصد نفر استاد حديث مشاهده كردم كه همگي از جعفر بن محمد(ع) حديث نقل ميكردند.[3]

امام صادق(ع) با توجه به فرصت مناسب سياسي كه به وجود آمده بود، و با ملاحظه نياز شديد جامعه و آمادگي زمينة اجتماعي، دنبالة نهضت علمي و فرهنگي پدرش امام باقر(ع) را گرفت و حوزة وسيع علمي و دانشگاه بزرگي به وجود آورد و شاگردان بزرگ و برجستهاي همچون: هشام بن حكم، محمد بن مسلم، ابان بن تغلب، هشام بن سالم، مؤمن طاق، مفضّل بن عمر، جابربن حيّان و... تربيت كرد كه تعداد آنها را بالغ بر چهار هزار نفر نوشته اند.[4]

هر چند وسعت علوم امام جعفر صادق قابل شمارش نيست چنانچه شيخ مفيد مينويسد: به قدري علوم از آن حضرت نقل شده كه زبانزد مردم گشته و آوازة آن همه جا پخش شده است و از هيچ يك از افراد خاندان او، به اندازة او علم و دانش نقل نشده است.[5] اما امام صادق(ع) بنابر نياز زمان خويش و توسعه علوم ديني و دفع شبهات از حوزه دين هر كدام از شاگردان خود را در يكي از رشته هايي چون: علم قرائت قرآن، علم تفسير، علم حديث، علم فقه، علم كلام، علم طب، علوم طبيعي، فلسفه، نجوم، رياضيات، علم اصول فقه، ادبيات و.. تربيت كرد و هنگام مراجعه بعضي از دانشمندان فرق، مذاهب و اديان ديگر جهت مناظره و پرسش و پاسخ به يكي از شاگردان خود ارجاع ميدادند.

شیخ علی زند قزوینی

پي نوشت ها:

[1] . حيدر اسد، الإمام الصادق والمذاهب الاربعه، ط 2، بيروت، دارالكتاب العربي،1390 هـ . ق، ج 4، ص 335.

[2].. نجاشي، فهرست مصنفي الشيعه، تحقيق: سيد موسي شبيري زنجاني، قم، دفتر انتشارات اسلامي وابسته به جامعه مدرسين، ص 40 - 39.شمس الدين محمد، تذكره الحفاظ، بيروت، دار احياء التراث العربي، ج1، ص 166.

[3]..شمس الدين محمد، تذكره الحفاظ، بيروت، دار احياء التراث العربي، ج1، ص 166. ،

[4] شيخ مفيد، الإرشاد، قم، مكتبه بصيرتي، ص 271؛ حيدر، اسد، همان كتاب، ج1، ص 69.

[5] شيخ مفيد، همان كتاب،ص 270.